ორგანიზმის ენერგეტიკული მომარაგების ყველაზე მეტი წილი საკვების ნახშირწყლებზე მოდის. ესენია შაქრები და სახამებელი, რომელსაც შეიცავს პურეული, ბურღულეული და ტკბილეული. მიღებული ნახშირწყლები კუჭ-ნაწლავში იშლება და ბოლოს მონოსაქარიდგლუკოზად გარდაიქმნება. სწორედ გლუკოზის სახით ხდება ნახშირწყლების ათვისება კუნთებსა და ორგანოებში, სადაც მიმდინარეობს ენერგეტიკული პროცესები. იმისათვის, რომ კუნთმა და სხვა ქსოვილმა სისხლიდან გლუკოზა შეითვისოს, საჭიროა ინსულინი. ინსულინს გამოიმუშავებს კუჭუკანა ჯირკვალი ანუ პანკრეასი.

დიაბეტი იმიტომ ვითარდება, რომ ორგანიზმს ინსულინი აკლია. ინსულინის დანაკლისი თვის მხრივ შეიძლება გამოწვეული იყოს იმით, რომ პანკრეასი ვერ გამოიმუშავებს ამ ჰორმონის საკმარის რაოდენობას. სხვა შემთხვევაში ინსულინი გამომუშავდება საკმაო რაოდენობით, მაგრამ ნივთიერებათა ცვლის ზოგადი მოშლილობის გამო იგი ვერ მოქმედებს ეფექტურად. ამიტომაა, რომ არსებობს დიაბეტის სხვადასხვა სახეობა.

დიაბეტის დროს სისხლში გროვდება გლუკოზის ზედმეტი რაოდენობა, შემდეგ კი იწყება მისი გამოყოფა შარდით.

დიაბეტი ფართოდ გავრცელებული დაავადებაა, მაგრამ მისი მიზეზი მთლად ნათელი არ არის. ზოგჯერ იგი აღმოცენდება პანკრეასის ანთების შემდეგ, მაგრამ ასეთი შემთხვევები იშვიათია. ზოგჯერ დიაბეტის გამოაშკარავება დაკავშირებულია ტკბილეულის გადაჭარბებულ ჭამასთან, ზოგჯერ ამა თუ იმ ინფექციურ დაავადებასთან, ფსიქიკურ ტრამვასთან. დიდი მნიშვნელობა აქვს მემკვიდრეობას, განსაკუთრებით თუ დიაბეტი ორივე მშობელს აქვს. ზემოხსენებული ფაქტორების ცოდნა საჭიროა, რადგან ამის მიხედვით ტარდება პროფილაქტიკური ღონისძიებები.

დიაბეტის გამოვლინებები მრავალფეროვანია. ზოგი ავადმყოფი წონაში იკლებს, თუმცა მადა გაძლიერებული აქვს და ბევრს ჭამს. დიაბეტით ავადმყოფს წყურვილიც აწუხებს, დიდი რაოდენობით ღებულობს სითხეს და დიდი რაოდენობით გამოყოფს შარდს. ბევრი ავადმყოფი, პირიქით, გასუქებულია, ან ნორმალური წონისაა.

დიაბეტი გამოვლინდება სისხლსა და შარდში გლუკოზის გამოკვლევების საფუძველზე, რასაც აკეთებენ დიაბეტის რაიმე გართულების შემდეგ. არცთუ იშვიათად, გამოკვლევის დროს სისხლში გლუკოზის მომატებული დონე აღმოაჩნდება თითქოსდა ჯანმრთელ ადამიანს.

დასაწყისში დიაბეტით დაავადებულს შეიძლება აწუხებდეს მხოლოდ საერთო სისუსტე და შრომის უნარის დაქვეითება. ხშირად დიაბეტი ფარულად მიმდინარეობს და მხოლოდ რომელიმე გართულების შემდეგ იპყრობს ყურადღებას. ასეთი გართულებებია: ტანის ქავილი და ჩირქოვანი დაავადებები, მხედველობის დაქვეითება, კიდურებში მგრძნობელობის შეცვლა და ტკივილი, სტენოკარდიის შეტევები, გულის კუნთის ინფარქტი, ღვიძლის გადიდება და გამკვრივება, თირკმელების დაზიანება არტეტიული სისხლის წნევის მომატებით, ზოგჯერ შეიძლება განვითარდეს დიაბეტური კომა ცნობიერების დაკარგვით.

მოკლე ისტორიული ექსკურსი

შაქრიანი დიაბეტი ცნობილი იყო ძველ ეგვიპტეში ჯერ კიდევ 170 წელს ჩვენს ერამდე. ექიმები ცდილობდნენ ემკურნალათ ამ ავადმყოფთათვის, მაგრამ ეს შეუძლებელი იყო, ვინაიდან უცნობი იყო დაავადების გამომწვევი მიზეზები, რის გამოც ასეთი ავადმყოფები განწირულნი იყვნენ. ასე გრძელდებოდა მრავალი საუკუნის განმავლობაში, მხოლოდ მე-19 საუკუნის მიწურულს ექიმებმა ჩაატარეს ექსპერიმენტი - ამოკვეთეს ძაღლს კუჭქვეშა ჯირკვალი, რის შემდეგაც ძაღლს განუვითარდა შაქრიანი დიაბეტი. თითქოს ცხადი გახდა ამ დაავადების გამომწვევი მიზეზი, მაგრამ გავიდა საკმაო ხანი, სანამ 1921 წელს ტორონტოში ახალგაზრდა ექიმმა და სტუდენტმა შესძლეს გამოეყოთ ძაღლის კუჭქვეშა ჯირკვლიდან განსაკუთრებული ნივთიერება, რომელიც, როგორც აღმოჩნდა, აქვეითებდა შაქრის შემცველობას დიაბეტით დაავადებული ძაღლის სისხლში. ამ ნივთიერებას ინსულინი უწოდეს. უკვე 1922 წლის იანვრიდან შაქრიანი დიაბეტით დაავადებულმა პირველმა პაციენტმა დაიწყო ინსულინის ინექციები, რამაც მას სიცოცხლე შეუნარჩუნა. გავიდა კიდევ ორი წელიწადი და პორტუგალიელი ექიმი, რომელიც მკურნალობდა დიაბეტიან პაციენტებს, დაფიქრდა იმ საკითხზე, რომ დიაბეტი არა მხოლოდ დაავადებაა, არამედ ცხოვრების განსაკუთრებული წესია და ავადმყოფებს  უნდა ჰქონდეთ გარკვეული ცოდნა საკუთარი დაავადების შესახებ. სწორედ მაშინ წარმოიშვა შაქრიანი დიაბეტის პირველი სკოლა პაციენტთათვის.

რა არის შაქრიანი დიაბეტი?

შაქრიანი დიაბეტი განიმარტება, როგორც ჰიპერგლიკემიით გამოხატული მეტაბოლურ დაავადებათა ჯგუფი, რომელიც განპირობებულია ინსულინის სეკრეციის ან მისი მოქმედების დეფექტით ან ორივე მათგანით. ქრონიკული ჰიპერგლიკემია იწვევს მრავალრიცხოვან ორგანოთა ხანგრძლივ დაზიანებას, დისფუნქციასა და ფუნქციურ უკმარისობას.

უფრო მარტივად, შაქრიანი დიაბეტი ეს არის ნივთიერებათა ცვლის დარღვევა, რომლის დროსაც ადამიანის ორგანიზმს არ შეუძლია ნორმალურად შაქრის (გლუკოზის) შეთვისება, რის გამოც სისხლში შაქრის დონე იზრდება.

გლუკოზა წარმოადგენს ენერგიის ერთ-ერთ ძირითად წყაროს. იმისათვის, რომ გლუკოზა მოხვდეს უჯრედში, საჭიროა ჰორმონი, რომელსაც გამოყოფს პანკრეასი (კუჭუკანა ჯირკვალი). ამ ჰორმონს ინსულინი ეწოდება. ინსულინი ხელს უწყობს გლუკოზის შეღწევას უჯრედის შიგნით. როცა ინსულინის რაოდენობა საკმარისი არ არის, შაქარი რჩება სისხლში, რის გამოც უჯრედები განიცდიან შიმშილს.

სისხლში შაქარი ხვდება ორი გზით: საკვების საშუალებით და ასევე ღვიძლიდან, რომელიც ორგანიზმში შაქრის დეპოს წარმოადგენს, ამიტომაც შაქრის რაოდენობის შემცირებას სისხლში ვერ მივაღწევთ მხოლოდ საკვებში ნახშირწყლების რაოდენობის შემცირებით. ასეთ პირობებში გაძლიერდება შაქრის რაოდენობის გადმოსროლა ღვიძლიდან და შაქრის დონე სისხლში მაღალი დარჩება. შაქრის დონე სისხლში არ იცვლება მხოლოდ საკმარისი რაოდენობის ინსულინის არსებობისას.

ჯანმრთელ ორგანიზმში სისხლში შაქრის დონის მომატების შემდეგ, მაგ. საკვების მიღების შემდეგ, გამომუშავდება მეტი ინსულინი და მეტი გლუკოზა შთაინთქმება უჯრედის მიერ, შესაბამისად უჯრედი მარაგდება საჭირო ენერგიით, ხოლო შაქრის დონე კი სისხლში ქვეითდება. თუკი ინსულინი არ გამომუშავდება საკმარისი რაოდენობით, საკვების მიღების შემდეგ სისხლში შაქრის დონე აჭარბებს ნორმას მით მეტად, რაც უფრო მეტი ნახშირწყლები მოხვდა ორგანიზმში საკვების გზით.

შაქრიანი დიაბეტის დროს ადგილი აქვს ინსულინის აბსოლუტურ ან შედარებით უკმარისობას. აბსოლუტური უკმარისობის დროს კუჭუკანა ჯირკვალი ან სრულებით არ გამოიმუშავებს ან თითქმის არ გამოიმუშავებს ინსულინს (შედარებითი უკმარისობის დროს გამომუშავებული ინსულინი საკმარისი  არ არის ორგანიზმის საჭიროებებისათვის).

ზ.ა. შესაბამისად, გამოყოფენ შაქრიანი დიაბეტის ორ ფორმას: ტიპი 1 შაქრიანი დიაბეტი  და ტიპი 2 შაქრიანი დიაბეტი.

ტიპი 1 შაქრიანი დიაბეტი (ანუ “იუვენილური”) - ამ დროს ხდება ინსულინის გამომმუშავებელი უჯრედების დაზიანება, ინსულინი გამომუშავდება ძალზედ მცირე რაოდენობით ან სრულებით არ გამომუშავდება. შესაბამისად, ორგანიზმს აღარ შეუძლია სისხლის შაქრის შეთვისება, უჯრედები ვერ იღებენ ენერგიას, “შიმშილობენ”. ამ დროს სისხლში შაქრის მაღალი შემცველობაა. პანკრეასის უჯრედების დაზიანების მიზეზები, ზუსტად არ არის ცნობილი. გარკვეულ როლს თამაშობს მემკვიდრეობითი წინასწარგანწყობა.

ტიპი 1 შაქრიანი დიაბეტი გვხვდება დიაბეტიან პაციენტთა დაახლოებით 10-15%-ში და შეიძლება განვითარდეს ნებისმიერ ასაკში, თუმცა როგორც წესი, გამოვლინდება ახალგაზრდა ასაკში სხეულის ნორმალური მასის ფონზე: ბავშვებში, მოზარდებში, ახალგაზრდებში, თუმცა ეს არ ნიშნავს, რომ დიაბეტის ეს ტიპი მხოლოდ ახალგაზრდებში გვხვდება. 30 წლის შემდეგ ის უფრო იშვიათად ვითარდება. ავადობის პიკი მოდის 10-14 წლის ასაკზე.

ამ ტიპის დიაბეტის დროს სისხლში შაქრის მაღალი ციფრების ფონზე განვითარებული შიმშილის დროს პაციენტს დამატებითი საკვების მიცემის ნაცვლად აუცილებლად უნდა გავუკეთოთ ინსულინის ინექცია, ანუ მკურნალობის ერთადერთი მეთოდი ამ ტიპის დიაბეტის დროს არის კანქვეშ ინსულინის შეყვანა მთელი ცხოვრების განმავლობაში. სამწუხაროდ, არ არსებობს ინსულინის პერორალური ფორმა, ვინაიდან ეს ცილოვანი ჰორმონი იშლება საჭმლის მომნელებელი წვენების ზემოქმედებით.

ტიპი 2 შაქრიანი დიაბეტი (“მოზრდილთა” დიაბეტი), როგორც წესი ვითარდება მოწიფულ ასაკში, ხშირად 40 წლის შემდეგ, სხეულის მომატებული მასის ფონზე, ზოგჯერ ინსულინის სიჭარბის ფონზეც კი, მაგრამ ამ ტიპის შაქრიანი დიაბეტის დროს  არსებული ინსულინი საკმარისი არ არის სისხლში შაქრის დონის ნორმალიზაციისათვის.

ამ ტიპის დიაბეტის  დროს გამომუშავდება საკუთარი ინსულინი, მაგრამ, როგორც წესი, “არასწორად”, ანუ ორგანიზმი შენელებულად და არასაკმარისად რეაგირებს სისხლში გლუკოზის რაოდენობის მომატებაზე და გამოყოფილი ინსულინი არ არის საკმარისი მთელი გლუკოზის ასათვისებლად. მეორე მექანიზმის მიხედვით,  კუნთოვანი და ცხიმოვანი უჯრედები ვერ ახერხებენ მთელი გამოყოფილი ინსულინის, ანუ ინსულინის ნორმალური რაოდენობის გამოყენებას. ასეთ მდგომარეობას ინსულინორეზისტენტობას უწოდებენ. ამ ტიპის შაქრიანი დიაბეტისათვის დამახასიათებელია მემკვიდრეობითი განწყობა.

ტიპი 2 შაქრიანი დიაბეტის დროს შიმშილის გრძნობის შესამცირებლად ადამიანმა შეიძლება მიიღოს დამატებითი საკვები, მაგრამ ისეთი, რომლის კალორიულობა დაბალია, მაგ. ბოსტნეულის სალათი და არა ბუტერბროდი და ფაფა, ვინაიდან ჭარბი წონა ამ ტიპის დიაბეტის (ინსულინ-დამოუკიდებელი) ძირითადი მიზეზია.

შაქრიანი დიაბეტის კლინიკური ნიშნები

დიაბეტი “ჩუმად მიმდინარე” დაავადებათა რიცხვს მიეკუთვნება. გლუკოზის დონის ზომიერ მომატებას ხშირად არავითარი სიმპტომი არ ახლავს თან და  შეიძლება დაავადებული ადამიანი რამდენიმე თვის ან წლის განმავლობაში ვერაფერს ვერ გრძნობდეს. ეს ეხება ტიპი 2 დიაბეტს. ავადმყოფები წლების განმავლობაში ცხოვრობენ ისე, რომ არც კი იციან თავისი დაავადების შესახებ და ექიმები ზოგჯერ სრულიად შემთხვევით გამოავლენენ მას. ტიპი 2 შაქრიანი დიაბეტის ფონზე განვითარებული გლუკოზის ძალიან მაღალი მაჩვენებლების შემთხვევაში ადამიანს შეიძლება აღენიშნებოდეს:

·        ძლიერი წყურვილი (პოლიდიფსია);

·        გამოყოფილი შარდის რაოდენობის მომატება (პოლიურია);

·        სისუსტე, ადვილად დაღლა;

·        ქავილი, კანის მორეციდივე დაავადებები;

·        ჭრილობის შეხორცების გაძნელება;

·        საშარდე გზების განმეორებადი ინფექციები;

·        მადის გაძლიერება (პოლიფაგია);

·        წონაში, ერთის შეხედვით, უმიზეზოდ დაკლება.

ტიპი 1 შაქრიანი დიაბეტი (ინსულინ-დამოკიდებული ან იუვენილური დიაბეტი)  ჩვეულებრივ, იწყება მწვავედ: გაძლიერებული წყურვილით, მადის გაძლიერებით, გახშირებული შარდვით, წონაში დაკლებით, მხედველობის დაბინდვითა და ისეთი  ინფექციებისკენ მიდრეკილებით, როგორიცაა სოკოვანი დერმატოლოგიური დაავადებები. ბავშვების უმრავლესობას კლასიკურ სიმპტომებთან ერთად აღენიშნებათ დაღლილობა, სისუსტე და აპათია. 6-7 წლის ასაკამდე ბავშვებს არ ძალუძთ ჰიპოგლიკემიის სიმპტომების ამოცნობა. გარდა ამისა, ბავშვები მოზრდილებზე მეტად ექვემდებარებიან სხვადასხვა ინფექციების განვითარებას, რაც ართულებს მათ მოვლას.

მცირეწლოვან ბავშვებში დიაგნოზის დასმა საკმაოდ ძნელია. ზრდასა და წონაში ჩამორჩენა დიაბეტის მნიშვნელოვანი გამაფრთხილებელი ნიშნებია ამ ასაკობრივ ჯგუფში. ბავშვს, რომელსაც უკვე ნასწავლი ჰქონდა ტუალეტში სიარული, შეიძლება განუვითარდეს ღამის ენურეზი. ჩვილს შესაძლოა, რეგულარულად დასჭირდეს საფენის გამოცვლა.

დიაგნოსტიკურ საშუალებათა გაუმჯობესების გამო დღესდღეობით ხდება დიაბეტის შედარებით დროული დიაგნოსტიკა, ამიტომაც მისი ისეთი მძიმე ფორმით გამოვლინება, როგორიცაა კეტოაციდოზი, შედარებით იშვიათია. სიმპტომების საწყისი გამოვლინების შემდეგ ახლადდიაგნოსტირებული პაციენტი შეიძლება გადავიდეს “თაფლობის თვის” პერიოდში ან რემისიის ფაზაში, რომელიც რამდენიმე თვიდან 2 წლამდეც კი შეიძლება გაგრძელდეს.

ტიპი 2 შაქრიანი დიაბეტი - ძირითადად ვითარდება 30 წლის ზევით, ახასიათებს თანდათანობითი დაწყება და სიმპტომების ნელი პროგრესირება. დაავადების ხშირი სიმპტომია დაღლილობა, თუმცა ზოგჯერ დაავადება სრულიად უსიმპტომოდ მიმდინარეობს, დიაგნოზის დასმა წლობით გვიანდება, რის გამოც დიაგნოზის დასმის მომენტში ასეთ პაციენტებს უკვე აღენიშნებათ გართულებები.
პაციენტებს არადიაგნოსტირებული და ამდენად არანამკურნალები ტიპი 2 დიაბეტით გააჩნიათ გულის კორონარული დაავადების, ინსულტის, პერიფერიულ სისხლძარღვთა დაავადების, დისლიპიდემიისა და ჰიპერტენზიის მაღალი რისკი. კეტოაციდოზი იშვიათად ვითარდება, გარდა იმ შემთხვევებისა, როცა ადგილი აქვს სტრესს, ავადმყოფობას ან ინფექციას.

ამ ტიპის დიაბეტით დაავადებულ პაციენტებში შედარებით ხშირია ჰიპეროსმოლარული არაკეტოზური ჰიპერგლიკემიური კომა. ტიპი 2 დიაბეტის მქონე პაციენტები არ საჭიროებენ თავიდანვე ინსულინის დანიშვნას, მაგრამ გარკვეული დროის შემდეგ მათი 50%-ისათვის ინსულინი აუცილებელი ხდება.

გლუკოზისადმი ტოლერანტობის დარღვევა ძირითადად უსიმპტომოდ მიმდინარეობს. ასეთ პაციენტებს აღენიშნებათ გულის კორონარული დაავადებისა და დიაბეტის განვითარების მაღალი რისკი.

გლუკოზისადმი ტოლერანტობის დარღვევა ასოცირებულია ინსულინ-რეზისტენტობის სინდრომთან, რომელიც კიდევ ცნობილია მეტაბოლური სინდრომის* (ანუ, როგორც ადრე უწოდებდნენ, X-სინდრომი) სახელით.

*მეტაბოლური სინდრომი (ჯანმო-ს განმარტება) - გულისხმობს ინსულინორეზისტენტობას და ქვემოთ ჩამოთვლილთაგან რომელიმე ორს: არტერიულ ჰიპერტენზიას, დისლიპიდემიას, სიმსუქნეს ან ვისცერალური სიმსუქნეს.

როგორ ხორციელდება შაქრის თვითკონტროლი?

შაქრიანი დიაბეტით დაავადებული ყველა პაციენტისათვის აუცილებელია შაქრის ციფრების რეგულარული კონტროლი, ვინაიდან დიაბეტის მკურნალობის ძირითადი მიზანია სისხლში შაქრის დონის ნორმასთან მიახლოებულ ფარგლებში შენარჩუნება მთელი დღის განმავლობაში. გლუკოზის დამაკმაყოფილებელი დონე მეტყველებს მკურნალობის ეფექტურობაზე. თუკი შედეგი არადამაკმაყოფილებელია, თქვენს ექიმთან ერთად მოგიწევთ ცვლილებების შეტანა მკურნალობაში.

დიაბეტის კონტროლი შეიძლება განხორციელდეს გლუკოზის მაჩვენებლების განსაზღვრის გზით სისხლში და/ან შარდში.

სისხლში გლუკოზის  თვითკონტროლი - სწრაფი და ზუსტი ხერხია, მაგრამ მოითხოვს სისხლის აღებას. იგი რეკომენდებულია უფრო ახალგაზრდა, აქტიურ ტიპებში. კონტროლი შეიძლება ყოველდღიურად განხორციელდეს უშუალოდ პაციენტის მიერ ბინის პირობებში ქიმიური რეაქტივით დაფარული ქაღალდის ზოლების მეშვეობით (ე.წ. სტრიპები) ან სპეციალური ხელსაწყოების გამოყენებით. მათი გამოყენებისას მკაცრად უნდა იქნას დაცული ინსტრუქცია, წინააღმდეგ შემთხვევაში, შესაძლოა მიღებული იქნას მცდარი პასუხი. ზუსტად უნდა იქნას დაცული დრო, «სტრიპის» სისხლით გაჟღენთვის აუცილებლობისას გამოყენებულ უნდა იქნას ბამბა ან სადა ზედაპირის მქონე ხელსაწმენდი. უკანასკნელ პერიოდში ამ მიზნით გამოყენებული ხელსაწყოები (გლუკომეტრები) აღარ საჭიროებენ განსაკუთრებული წესების დაცვას. მათი მეშვეობით ხდება სისხლში შაქრის დონის განსაზღვრა ავტომატურად, 30-120 წამში. პასუხი გამონათდება ტაბლოზე. მონაცემები ინახება ხელსაწყოს მეხსიერებაში. გლუკომეტრები გამოირჩევიან სიმარტივით, საიმედოობით, კომპაქტურობით, რაც მოსახერხებელს ხდის მათ გამოყენებას ბავშვებშიც კი.

ტიპი 2 შაქრიანი დიაბეტის შემთხვევაში სისხლში შაქრის კონტროლთან ერთად ასევე საჭიროა პერიოდულად შარდში შაქრის შემცველობის კონტროლი. ეს საშუალებას იძლევა გაარკვიოთ, რა დაემართა იმ ნახშირწყლებს, რომელიც ორგანიზმში მოხვდა საკვების გზით. შარდში გლუკოზის განსაზღვრა შესასრულებლად უფრო მარტივი, მაგრამ არაზუსტი მეთოდია. იგი რეკომენდებულია უფრო ხანდაზმული ადამიანებისათვის, რომელთაც აქვთ ნაკლები მოტივაცია და უჭირთ სახლის პირობებში სისხლის აღება. შარდში გლუკოზის განსაზღვრისათვის გამოიყენება სპეციალური რეაქტიული ზოლები საკვების მიღებიდან 1,5-2 სთ-ის შემდეგ. თვითკონტროლის შედეგები უნდა შეიტანოთ დღიურში მიღებული საკვებისა და ჩატარებული მკურნალობის ამსახველ ჩანაწერთან ერთად.

გახსოვდეთ:

·        თვითკონტროლის მიზნით გლუკოზა იზომება კაპილარულ სისხლში;

· გლიკემიის კონტროლისათვის სისხლის ასაღებად უმჯობესია გამოყენებულ იქნას სპეციალური ავტომატური საჩხვლეტი კალმები ან  სამწახნაგოვანი ლანცეტი;

·   ჩხვლეტა უნდა განხორციელდეს თითის გვერდით ზედაპირზე და არა უშუალოდ «ბალიშზე», რაც ნაკლებად მტკივნეულს გახდის ამ პროცედურას;

·      სისხლის აღება შეიძლება ორივე ხელის ნებისმიერი თითიდან ცერა და საჩვენებელი თითების გარდა. უმჯობესია თანმიმდევრობით  ცვალოთ თითები;

·        შაქრის შემცველობის გაზომვა სისხლში უნდა ხდებოდეს კვების წინ (საუზმე, სადილი, ვახშამი), დამატებით კონტროლი წარმოებს ძილის წინ და თვითგრძნობის გაუარესების შემთხვევაში. მხოლოდ ასეა შესაძლებელი ინსულინის დოზის შერჩევა-კორექცია თქვენი ცხოვრების წესისა და კვების რეჟიმის შესაბამისად;

· უნდა აწარმოოთ სპეციალური დღიური თვითკონტროლისათვის, სადაც უნდა დააფიქსიროთ შაქრის გაზომვის ყოველდღიური შედეგები, გაკეთებული ინსულინის რაოდენობა, პურის ერთეულების რაოდენობა მიღებული საკვების მიხედვით. აქვე უნდა გაკეთდეს ჩანაწერი შაქრიან დიაბეტთან დაკავშირებული ნებისმიერი გართულებისა (მაგ. ჰიპოგლიკემიის ეპიზოდები)  და თანმხლები მდგომარეობის (მაგ. ტემპერატურის მომატება, ალკოჰოლის მიღება და სხვ.) შესახებ;

·        მკურნალი ექიმი პერიოდულად უნდა ეცნობოდეს დღიურში არსებულ ჩანაწერებს.

ინსულინისა და ინსულინოთერაპიის შესახებ

იმისათვის, რომ გლუკოზა მოხვდეს უჯრედში, საჭიროა ინსულინი - ჰორმონი, რომელსაც გამოყოფს პანკრეასი (კუჭუკანა ჯირკვალი). ინსულინი, როგორც ცნობილია, მთავარ როლს ასრულებს ორგანიზმში ნახშირწყლების, ცხიმისა და ცილის მეტაბოლიზმში. ზოგიერთი პაციენტი თვლის, რომ ინსულინი შლის შაქარს, მაგრამ ეს ასე არ არის. ინსულინის მოქმედების მექანიზმი გაცილებით უფრო რთულია. იგი, მსგავსად გასაღებისა,  რომლითაც ვაღებთ კარებს, ეხმარება შაქარს სისხლიდან უჯრედის შიგნით მოხვედრაში. როცა ინსულინის რაოდენობა საკმარისი არ არის, შაქარი რჩება სისხლში, რის გამოც უჯრედები განიცდიან შიმშილს. ინსულინი საჭიროა ტიპი 1 შაქრიანი დიაბეტით დაავადებული ყველა და ტიპი 2 დიაბეტის მქონე ზოგიერთი პაციენტისათვის.

ტიპი 1 შაქრიანი დიაბეტი - ეს არის გენეტიკურად დეტერმინირებული დაავადება, რომლის პათოგენეზში წამყვანი როლი ენიჭება აუტოიმუნურ პროცესებს, რასაც მივყავართ ინსულინის აბსოლუტურ უკმარისობამდე. ამიტომ მისი მკურნალობის ძირითადი მეთოდი ინსულინით შენაცვლებითი თერაპიაა ანუ ტიპი 1 შაქრიანი დიაბეტის დროს სისხლში შაქრის მაღალი ციფრების ფონზე განვითარებული შიმშილის დროს პაციენტს დამატებითი საკვების მიცემის ნაცვლად აუცილებლად უნდა გავუკეთოთ ინსულინის ინექცია. უნდა ვიცოდეთ, რომ ჯანმრთელ ორგანიზმში კუჭქვეშა ჯირკვალი ინსულინს გამოყოფს მუდმივად, შეწოვილი ნახშირწყლების რაოდენობის ადექვატურად, მაგრამ შენაცვლებითი თერაპიის დროს შეუძლებელია მიღწეულ იქნას შეწოვილი  ნახშირწყლებისა და ინსულინის ბუნებრივი ბალანსი. გარდა ამისა, ეგზოგენური ინსულინის შეწოვა კანქვეშა ცხიმოვანი ქსოვილიდან ხდება უფრო ნელა და დამოკიდებულია მთელ რიგ ფიზიოლოგიურ და გარემო ფაქტორებზე, ამიტომაც არ უნდა დაგვავიწყდეს ჰიპოგლიკემიის განვითარების რისკი, როცა ვცდილობთ მივაღწიოთ სისხლში შაქრის ციფრების ნორმალიზაციას.

სამწუხაროდ, არ არსებობს ინსულინის პერორალური ფორმა, ვინაიდან ეს ცილოვანი ჰორმონი იშლება საჭმლის მომნელებელი წვენების ზემოქმედებით და თავისი ფუნქციის განხორციელებას ვეღარ შესძლებს.

ინსულინის პრეპარატები. ჩვეულებრივ, ინსულინის პრეპარატები შეიცავენ 100ერთ/მლ-ში (ინსულინი U-100), ან 40ერთ/მლ-ში (ინსულინი U-40). მათი შეყვანა კანქვეშ ხდება ერთჯერადი შპრიცების საშუალებით, რომლებიც დაგრადუირებულია აღნიშნული კონცენტრაციებისთვის. საქართველოში უფრო ფართოდ გამოიყენება U-40 ინსულინი, თუმცა 1990-იანი წლებიდან ხდება U-100 ინსულინის თანდათანობითი დამკვიდრება საექიმო პრაქტიკაში.

ახლად დიაგნოსტირებულ პაციენტებს, როგორც წესი, ენიშნებათ ადამიანის ინსულინი, იმის გამო, რომ მისი გამოყენებისას უფრო იშვიათად გვხვდება ალერგია, რეზისტენტობა და ლიპოდისტროფია.

თუ პაციენტის მდგომარეობა კარგად კონტროლდება ცხოველური (ღორის ან ხარის) ინსულინით, მისი შეცვლა საჭირო არ არის.

არსებობს ადამიანის ინსულინის სხვადასხვა პრეპარატები:

·        უსწრაფესი მოქმედების (ჰუმალოგი, ნოვორაპიდი)

·        ხანმოკლე მოქმედების (ჰუმულინ R, ნოვოლინ R, აქტრაპიდი)

·        საშუალო ხანგრძლივობის (ჰუმულინ,Nნოვოლინ, ჰუმულინ-ლენტე, მონოტარდი, ინსულატარდი)

·        ხანგრძლივი მოქმედების (ჰუმულინ-ულტრალენტე)

·        შერეული (ინსულინ-იზოფანის სუსპენზია(NPH), რეგულარული

ინსულინი (R*), მიქსტარდი 70/30, მიქსტარდი 50/50,  ნოვოლინ 70/30)HM

გახსოვდეთ:

·        ინსულინოთერაპიის სქემის შერჩევა ხდება მკურნალი ექიმის მიერ დიაბეტის ტიპის, გლიკემიის კონტროლის მონაცემებისა და ინსულინის პრეპარატის ხანგრძლივობის გათვალისწინებით. სქემა მკაცრად უნდა იქნას დაცული პაციენტის მიერ;

·        გახსნილი ინსულინის შენახვა ოთახის ტემპერატურაზე შესაძლებელია მხოლოდ 1 თვის მანძილზე. გაუხსნელი ინსულინი ინახება მაცივარში;

·        შპრიცები შეიძლება წინასწარ შეივსოს და შეინახოს მაცივარში ვერტიკალურ პოზიციაში 3 კვირის მანძილზე (დაუშვებელია ლისპროს გამოყენებისას);

·      ინსულინის ინექციის გაკეთება შეიძლება ვასწავლოთ მხოლოდ იმ პაციენტებს, რომელთაც ადექვატური შემეცნებითი და ფსიქომოტორული ფუნქციები გააჩნიათ;

·  ინსულინი კეთდება კანქვეშ მხრის, ბარძაყის წინა და გარეთა   ზედაპირების, დუნდულოებისა და მუცლის არეში (გარდა ჭიპის ირგვლივ 5სმ რადიუსისა). ნუ გადახტებით ერთი ანატომიური არიდან მეორეზე, მაგრამ ცვალეთ საინექციო ადგილები ერთი და იგივე ანატომიური არის ფარგლებში;

·       ჩვეულებრივი ინსულინი კეთდება ჭამამდე 30-60 წთ-ით ადრე. ლისპრო უნდა გაკეთდეს ჭამამდე 15 წთ-ით ადრე;

·  გამოყენებული შპრიცის ხელმეორედ ხმარება შესაძლებელია მისი გაწმენდისა და მაცივარში შენახვის შემდეგ (შპრიცის ალტერნატივაა კალმისტრები, ინსულინის შემცველი კარტრიჯები, რომლებიც საკმაოდ ძვირია, მაგრამ, შესაძლოა უფრო მისაღები იყოს და გააუმჯობესოს ინსულინის ინექციის ტექნიკა).

მძიმე შემთხვევებში (ავთვისებიანი ინსულინორეზისტენტობა, მწვავე ან ფარულად მიმდინარე ინფექცია, ინსულინის არაადექვატური დოზა, არასათანადო ჩვევები) სისხლში გლუკოზის დონის კონტროლი ინსულინით ვერ ხერხდება.

შაქრიანი დიაბეტის გვიანი გართულებები

დიაბეტიანი პაციენტის სიცოცხლის გახანგრძლივებასა და ხარისხის გაუმჯობესებაზე ზრუნვამ პირველ პლანზე დააყენა დიაბეტის გვიანი გართულებების პრობლემა, რომელთა რისკიც სხვადასხვა პაციენტს სხვადასხვაგვარი აქვს და მატულობს დაავადების ხანგრძლივობასთან ერთად. მათ მიეკუთვნება მაკრო- და მიკროვასკულარული გართულებები, რიმლებიც ვითარდება როგორც ტიპი 1, ასევე ტიპი 2 შაქრიანი დიაბეტის ხანგრძლივი მიმდინარეობის შემთხვევაში.

სისხლში გლუკოზის მუდმივად მაღალი დონე იწვევს დაავადებულ ადამიანებში ასაკობრივი ცვლილებების დაჩქარებას ნორმასთან შედარებით, რაც სხვადასხვაგვარად შეიძლება იქნას გამოხატული სხვადასხვა ადამიანში.

ჰიპერგლიკემია იწვევს პირველად მეტაბოლურ ძვრებს და ადრეულ ფუნქციურ ცვლილებებს თირკმელებში, პერიფერიულ ნერვებსა და ბადურაში, ასევე მაკროანგიოპათიებს, რაც გამოვლინდება კორონარული და პერიფერიული არტერიების დაზიანებით.

დიაბეტის გვიან გართულებებს მიეკუთვნება:

·        რეტინოპათია

წარმოადგენს მოზრდილთა სიბრმავის უხშირეს მიზეზს.

აღენიშნება დიაბეტის 10-20 წლის ან მეტი ხანგრძლივობის მქონე თითქმის ყველა პაციენტს. რეტინოპათიის დიაგნოზი ხშირად რამდენიმე წლით უსწრებს წინ დიაბეტის კლინიკური დიაგნოზის დასმას. შაქრიანი დიაბეტის ხანდაზმულობის მიხედვით ვითარდება ჯერ არაპროლიფერაციული რეტინოპათია (ხასიათდება მიკრონევრიზმებითა და წერტილოვანი სისხლჩაქცევებით, მაგრამ იგი არ აზიანებს მხედველობას მანამ, სანამ არ შეეხება მაკულას) და შემდეგ პროლიფერაციული რეტინოპათია (ხასიათდება ნეოვასკულარიზაციით ანუ ახალი სისხლძარღვების გაჩენით, ბადურის აშრევებით და მინისებრ სხეულში სისხლჩაქცევით), რომელმაც შეიძლება გამოიწვიოს სიბრმავე.

რეტინოპათია ვითარდება ტიპი 1 დიაბეტით დაავადებულ პაციენტთა 60-70%-სა და ტიპი 2 დიაბეტით დაავადებულთა 30%-ში.

·        ნეფროპათია

ვითარდება ტიპი 1 შაქრიანი დიაბეტის მქონე პაციენტთა 35-45%-ში და ტიპი 2 დიაბეტის 20%-ში. ნეფროპათიის პროცესი შეიძლება დიაბეტის დებიუტიდან 20 წელიწადზე მეტ ხანს  მიმდინარეობდეს და გამოიხატოს მიკროალბუმინურიით, შემდგომი პროგრესირება განიცადოს აშკარა პროტეინურიამდე და, საბოლოო ჯამში, თირკმლის უკმარისობის ჩამოყალიბებამდე. შაქრიანი დიაბეტი წარმოადგენს თირკმლის უკმარისობის უხშირეს მიზეზს.

·        ნეიროპათია

ყველაზე ხშირია პერიფერიული, სიმეტრიული სენსომოტორული ნეიროპათია, რომელიც მხოლოდ მცირედ დისკომფორტს უქმნის პაციენტს. პაციენტთა მცირე რიცხვს აღენიშნება მტკივნეული პერიფერიული ნეიროპათია, რაც გამოვლინდება ჩხვლეტითი ან წვითი ხასიათის ტკივილებით.

ვეგეტატიური ნეიროპათია შეიძლება გახდეს გასტრო-ინტესტინალური დისფუნქციის, იმპოტენციის, ნაღვლის ბუშტის, გულისა და სისხლძარღვთა ტონუსის დისფუნქციის მიზეზი.

·        კარდიოვასკულარული დაავადებები

დიაბეტი მათი უმნიშვნელოვანესი რისკ-ფაქტორია. ისეთმა კარდიოლოგიურმა პრობლემებმა, როგორიცაა სტენოკარდია, ინფარქტი, არტერიული ჰიპერტენზია, გულის უკმარისობა, შესაძლებელია თავი იჩინოს ასაკის მატებასთან ერთად და არამარტო მნიშვნელოვნად გააუარესოს დიაბეტიანთა ცხოვრების ხარისხი, არამედ მკვეთრად შეამციროს სიცოცხლის ხანგრძლივობა.

·        სხვა გართულებები - ინფექციების მიმართ მდგრადობის დაქვეითება, ცნობიერების დაზიანება

და თითების კონტრაქტურები (ჩაქუჩისებრი თითები).

დიაბეტი და მემკვიდრეობითობა

ერთ-ერთი ძირითადი თეორია, რომელიც ხსნის შაქრიანი დიაბეტის განვითარების მიზეზებს, ვირუსული ინფექციისა და მემკვიდრეობითი წინასწარგანწყობის მნიშვნელობაზეა აგებული. როცა ვირუსი ხვდება ორგანიზმში, ორგანიზმის იმუნური სისტემა იწყებს ანტისხეულების გამომუშავებას ვირუსის წინააღმდეგ, მაგრამ იმუნიტეტის ზოგიერთი მემკვიდრეობითი თავისებურების არსებობისას, ვირუსების განადგურების შემდეგ არ ხდება ორგანიზმის დამცველობითი ძალების «გამორთვა»  და გრძელდება ანტისხეულების გამომუშავება, ხდება შეტევა საკუთარი ორგანიზმის უჯრედებზე. შაქრიანი დიაბეტის შემთხვევაში ეს არის პანკრეასის ბეტა-უჯრედები, რომლებიც დაღუპვის გამო ვეღარ გამოიმუშავებენ საკმარისი რაოდენობის ინსულინს. მათი დაღუპვა ხდება თანდათანობით. გარკვეული ხნის განმავლობაში ცოცხალი უჯრედები ჯერ კიდევ ახერხებენ ორგანიზმის მოთხოვნილების დაკმაყოფილებას ინსულინზე, მაგრამ შემდეგ უჯრედების კატასტროფული შემცირების გამო ხდება შაქრიანი დიაბეტის სიმპტომების თანდათანობით გამოვლენა. ინსულინის 100%-იანი ნაკლებობა - ეს არის სწორედ ტიპი 1 შაქრიანი დიაბეტი.

დაავადების აღმოცენების რისკი დიაბეტიანი პაციენტების შვილებში მომატებულია. ტიპი 1 და ტიპი 2 დიაბეტის შემთხვევებში მემკვიდრეობითი გადაცემა განსხვავებულია.

ტიპი 1 შაქრიანი დიაბეტის დროს: თუკი დიაბეტიანი პაციენტის არცერთ ნათესავს არ ჰქონია დიაბეტი, შესაძლოა თითოეულ მშობელს მაინც ქონდეს თავის გენოტიპში შაქრიანი დიაბეტის განვითარებისადმი წინასწარგანწყობის მატარებელი გენი. ეს როდი ნიშნავს, რომ ამ ოჯახში ყველა ბავშვი დაავადდება დიაბეტით. უფრო მეტი ალბათობაა, რომ მათ დიაბეტი არ გამოუვლინდებათ, ვინაიდან დადგენილია, რომ ასეთი გენის გადაცემის ალბათობა 3-5%-ს უდრის. მაგ. ცნობილია შემთხვევები, როცა ორი ერთნაირი გენეტიკური ინფორმაციის მატარებელი ტყუპიდან მხოლოდ ერთს განუვითარდა დიაბეტი, მეორე კი ჯანმრთელი დარჩა.

დიაბეტის განვითარების რისკი არ არის დამოკიდებული ბავშვის სქესზე, მაგრამ დამოკიდებულია დიაბეტიანი მშობლის სქესზე. კერძოდ, ბავშვის დაავადების ალბათობა ტიპი 1 დიაბეტის მქონე დედის პირობებში უდრის 2-3%,  მამის პირობებში 5-6%,  ორივე მშობლის დაავადების დროს 15%. ბავშვის დაავადების რისკი უფრო მაღალია, თუკი ძუძუთი კვების  ნაცვლად იგი იღებს ძროხის რძეზე დამზადებულ საკვებ ნარევებს, ამიტომაც უმჯობესია იგი იკვებებოდეს დედის ან დონორის რძით. უფრო მაღალ ასაკში პროფილაქტიკა  მდგომარეობს “საბავშვო ინფექციების” (წითელა, ჩუტყვავილა, წითურა, ინფექციური პაროტიტი) თავიდან აცილებაში, ვინაიდან ისინი ხშირად ბიძგს აძლევენ დიაბეტის განვითარებას.

ორსულობა უკუნაჩვენებია მხოლოდ შაქრიანი დიაბეტის მძიმე გართულებებით მიმდინარეობის შემთხვევაში (თირკმლის მძიმე უკმარისობა, დიაბეტური ნეფროპათია მხედველობის მნიშვნელოვანი დაქვეითებით). მთელი ორსულობის განმავლობაში აუცილებელი ენდოკრინოლოგის მუდმივი მეთვალყურეობა. 

ტიპი 2 შაქრიანი დიაბეტის დროს მემკვიდრეობით დაავადების გადაცემის ალბათობა ძალზედ მაღალია (60-80%), მაგრამ ტიპი 2 დიაბეტის გამოვლინება, როგორც წესი, ხდება 40 წლის შემდეგ. დაავადების თავიდან აცილებას ასეთი მემკვიდრეობის შემთხვევაში ხელს უწყობს ნორმალური წონის შენარჩუნება და საკმარისი ფიზიკური აქტივობა.

გახსოვდეთ:

·   ტიპი 1 შაქრიანი დიაბეტის დროს მემკვიდრეობით გადაეცემა არა თვით შაქრიანი დიაბეტი, არამედ გარკვეული წინასწარგანწყობა დიაბეტის მიმართ, ანუ ასეთი განწყობის არსებობის მიუხედავად, შაქრიანი დიაბეტი ყოველთვის როდი გამოვლინდება;

·     ტიპი 2 შაქრიანი დიაბეტი არ გამოვლინდება, თუკი მოახერხებთ ნორმალური წონის შენარჩუნებას.