3-იდან 4 წლამდე ასაკის ბავშვთა მეტყველების დახასიათება
ბავშვს, რომელიც ნორმალურ პირობებში იზრდება, 4 წლისათვის უკვე დაძლეული აქვს ქართული ზეპირმეტყველების ძირითადი სირთულეები: ის ძნელადწარმოსათქმელ ბგერებსაც კი თითქმის ზუსტად და მკვეთრად ამბობს; ძირითადად მოწესრიგებული აქვს მეტყველების ინტონაციური მხარე – თხრობით წინადადებას სხვაგვარად წარმოთქვამს, კითხვითს – სხვაგვარად და ა. შ.
ამ ასაკის ბავშვები მეტყველებაში იყენებენ არა მხოლოდ კონკრეტულ საგანთა აღმნიშვნელ სიტყვებს (ბურთი, მანქანა, თოჯინა), არამედ მათ განმაზოგადებელ შესატყვისებსაც (ამ კონკრეტულ შემთხვევაში “სათამაშო”). ისინი სწორად იყენებენ – რიცხვს (მხოლობითსა და მრავლობითს) – ჩიტი – ჩიტები, ბურთი ბურთები... შეინიშნება აგრეთვე ზმნის დროის ფორმათა სწორად გამოყენების შემთხვევები. სიტყვის წარმომქმნელი სუფიქსებიდან მათ ძალიან მოსწონთ საალერსო სუფიქსთა გამოყენება საყვარელ ადამიანებთან და საგნებთან მიმნართებაში: დედიკო, მამიკო, დათუნა...
ამ ასაკის ბავშვთან ყურადღება უნდა გავამახვილოთ საარტიკულაციო აპარატის განვითარებასა და მეტყველების კულტურის ისეთი ასპექტების ფორმირებაზე, როგორიცაა ტემპი, დიქცია და ხმის სიძლიერე
საარტიკულაციო ორგანოების განვითარება, სწორი წარმოთქმის ფორმირება ითვალისწინებს, როგორც იზოლირებულად ბგერებზე მუშაობას, ისე ხმაბაძვით ვარჯიშებს (სხვადასხვა ხმაურის იმიტაციას - ქარის სროლა, სისინი, ხმაური, წვიმის წვეთების წკაპუნი, ჭექა-ქუხილი, ცხოველების ხმის მიბაძვა და ა. შ. ) უფროსი გამოკვეთილად წარმოთქვამს, როგორც ბგერას, ისე ბგერათა ერთობლიობას ამა თუ იმ სიტყვაში და ავალებს ბავშვს – გაიმეოროს მის მიერ წარმოთქმული ნიმუში.
ბგერების სწორ წარმოთქმაზე მუშაობის პროცესში წამყვან მეთოდს წარმოადგენს თამაშობითი ხერხის გამოყენება; თამაშის დროს ბავშვი აქტიურად მონაწილეობს საუბარში საგნებისა თუ სურათების დათვალიერებისას, გასართობი ლექსებისა და გასათვლელების კითხვისას, რომელთა მიზანია ბგერებისა და სიტყვების სწორად და მკაფიოდ გამოთქმა.
აღნიშნული მუშაობის პარალელურად ბავშვი უნდა ვავარჯიშოთ სმენითი ყურადღების გამომუშავებაზე. თამაშებისა და სავარჯიშოების ჩატარების პროცესში შევთავაზოთ მუსიკალური სათამაშოების გამოცნობა შესაბამისი ხმის მიხედვით. გარშემომყოფ ადამიანთა მეტყველებაზე ყურადღების მიქცევით ბავშვს მივაჩვევთ როგორც სხვისი მეტყველების მოსმენას, ისე ნათქვამის გაგებასა და მასზე სწორ რეაგირებას. ასეთი სახის მუშაობაში გამართლებულია თოჯინის აქტიურად გამოყენება. მაგ., აღმზრდელი ასახელებს რომელიმე საგანს, სურათს ან სათამაშოს, თოჯინამ კი რომლის როლსაც ბავშვი ასრულებს, ის უნდა გამოიცნოს. ხშირად “თოჯინა შეცდომას უშვებს – არასწორად ასახელებს საგანს. ბავშვმა უნდა შენიშნოს შეცდომა და გამოუსწოროს თოჯინას, ე. ი. მიაწოდოს წარმოთქმის სწორი ნიმუში.
მეტყველების განმავითარებელი მუშაობის პროცესში იყენებენ აგრეთვე მარტივი ხასიათის გამოცანებს. მაგ., “შინაური ფრინველია ფუმფულა და წივწივა – რა არის? (წიწილა) და ა. შ ასეთი მუშაობით ბავშვი ეჩვევა მიღებული ცოდნა-წარმოდგენების საფუძველზე საგნების ნიშან-თვისებების სწორად დასახელებას და ამოცნობას, ყურადღებით მოსმენას, დასმული კითხვის შინაარსში წვდომას, სიტყვების და ფრაზების ხმამაღლა, მკაფიოდ წარმოთქმას, მაღალი და დაბალი ტონით ნათქვამით განსხვავებასა და მის მნიშვნელობას.
უმცროსი ასაკის ბავშვთან მუშაობისას დიდი ადგილი ეთმობა სიტყვათა მარაგის გამდიდრება-გამრავალფეროვნებას, რომელიც მჭიდრო კავშირშია გარესამყაროს შესახებ სათანადო ცოდნა-წარმოდგენების გაფართოებასთან. ისინი ხშირად არასწორად წარმოთქვამენ სხვადასხვა საგნის აღმნიშვნელ სიტყვებს. საგანთან მისი სწირად შესატყვისობისათვის, სასურველია, შესაბამისი კითხვებისა და დავალებების გამოყენება. მაგ., მოიტანე ჩაის დასალევი ჭურჭელი! რა არის ეს, რა მოიტანე? – ფინჯანი; ფინჯანი რაზე უნდა დაიდგას? – ლამბაქზე... უნდა ვიზრუნოთ ბავშვის მეტყველებაში არსებითი და ზედსართავი სახელების, აგრეთვე ზმნების სწორად გამოყენებისთვისაც. ამაში დაგვეხმარება სწორად შერჩეული დიდაქტიკური მასალა და მასთან სწორად მისადაგებული კითხვები. მაგ.,
- როგორია ეს საგანი?
- წითელი,
- რისგან არის გაკეთებული ბურთი?
- ხისგან – რეზინისგან
- ეს ბურთი კი რა ფერისაა?
- ეს ბურთი ლურჯია.
- რომელი უფრო მოგწონს?
- წითელი უკეთესია!
- რისთვის ვიყენებთ ბურთს?
- ბურთით ვთამაშობთ
- როგორ შეიძლება ბურთით თამაში?
- ბურთს ერთმანეთს გავუგორებთ; ხელის დარტყმით იატაკზე ვახტუნავებთ, ეზოში კედელზე ვათამაშებთ, ბიჭუნები ფეხბურთს თამაშობენ და ა. შ.
პატარების სალექსიკონო მარაგის გასამდიდრებლად დიდი მნიშვნელობა აქვს სურათების (ილუსტრაციების) გამოყენებასაც.
მშობელი სწორად, საინტერესოდ ჩატარებული თამაშების, გასეირნების, საუბრების საფუძველზე უმდიდრებს ბავშვს სიტყვათა მარაგს, ასწავლის მას, არა მხოლოდ შეკითხვებზე პასუხის გაცემას, არამედ ამა თუ იმ საგანსა და მივლენაზე შეკითხვის დასმას და ამ შეკითხვებზე მარტივი პასუხების დამოუკიდებლად მოძიებას, რაც ცნობიერების განვითარების ერთ-ერთი საუკეთესო საშუალებაა. ამ ასაკის ბავშვებთან ეფექტურია თამაშის დროს თოჯინის გამოყენებაც.
აგრეთვე აუცილებელია, სპეციალური თამაშებისა და თამაშობითი სიტუაციების ორგანიზება გრამატიკული ფორმების სწორად გამოყენებაზე -არსებითი სახელების ბრუნვის ფორმათა მართებულად გამოყენება; არსებითი და ზედსართავი სახელების სათანადოდ შეთანხმება; მხოლობითი და მრავლობითი რიცხვის სახელთა სწორად წარმოება-გამოყენება.
მეტყველების გრამატიკული წყობის ფორმირება მჭიდრო კავშირშია ლექსიკის გამდიდრებასა და მწყობრი მეტყველების განვითარებასთან. დიდაქტიკური თამაშების მეშვეობით ბავშვი ასრულებს რა სხვადასხვა ელემენტარულ გრამატიკულ დავალებებს, სწავლობს თუ როგორ უნდა წარმოითქვას სიტყვა ამა თუ იმ წინადადებაში, რომელი გრამატიკული ფორმის გამოყენებაა საჭირო ბრუნვასა და უღლებასთან დაკავშირებით. მაგ., დიდაქტიკური თამაშით – “სად დევს სათამაშო” – მშობელს შეუძლია მოასმენინოს ბავშვს თანდებულის სწორად გამოყენება, ბრუნვასთან დაკავშირებით კი სიტყვის დაბოლოების ცვლა. თამაშის მსვლელობისას ასმენინებს ბავშვს როგორ უნდა წარმოითქვას სწორად ესა თუ ის მარტივი წინადადება და ამ წინადადებაში შემავალი სიტყვები, შემდეგ უკვე აძლევს დავალებას, მაგ., სრული და უსრული ზმნებით წინადადების აგება: “რას აკეთებდა გოგონა”, “გოგონა ხატავდა”, “რა გააკეთა გოგონამ” (აჩვენებს სურათს) – “გოგონამ დახატა.
მშობელმა უნდა იმუშავოს არა მარტო გრამატიკული სისწორის დაცვაზე, არამედ ბავშვის სამეტყველო ნიჭისა და მონაცემების განვითარებაზეც. ამ დროს იგი იყენებს სხვადასხვა თამაშებს; “შეასრულე დავალება”, “იპოვე ალამი” და ა. შ. თამაშებისა და სათამაშო სიტუაციების ჩართვა მსუბუქსა და ხალისიანს ხდის ბავშვის საქმიანობას.
ამ ასაკში ვითარდება მწყობრი მეტყველება. ამისათვის ბავშვი აღმზრდელის დახმარებით ყვება ადრე წაკითხულ და კარგად ათვისებულ ლიტერატურულ ნაწარმოებს, ამბავს, რის დროსაც აღმზრდელი აქტიურად იყენებს სხვადასხვა დიდაქტიკურ თამაშს; ათვალიერებინებს ბავშვს სურათს, რომელსაც აღწერს ბავშვი უფროსის დახმარებით. ამ სავარჯიშოების ძირითადი მიზანია ამბის მწყობრად გადმოცემის უნარი. ზოგჯერ აღმზრდელი კითხვებს უსვამს იმის შესახებ, თუ რას აკეთებს ბავშვი თამაშის, მეცადინეობისა და გასეირნების დროს. ბავშვმა კითხვაზე პასუხი უნდა გასცეს წინადადებით.
აღნიშნული უნარის განვითარებას განსაკუთრებით აუმჯობესებს ერთი ამბის ამსახველი რამდენიმე (ორი ან სამი) სურათის გამოყენება, სადაც პირველ სურათზე ნათლად ჩანს მოქმედების დასაწყისი, მეორეზე – მისი შემდგომი განვითარება, ბოლო სურათში კი მოქმედების დამთავრება – ფინალი.
იმისათვის რომ ამ ასაკის ბავშვი მიეჩვიოს წაკითხული და ნაამბობი მხატვრული ნაწარმოების მოსმენას და აღეძრას ინტერესი წიგნისადმი აღმზრდელი მას უკითხავს და უამბობს ზღაპრებს, მოთხრობებს, ლექსებს, განუმარტავს და გასაგებს ხდის ნაწარმოებების გმირების საქციელს, ხასიათს, რითაც ხელს უწყობს ბავშვის ზნეობრივ აღზრდას (თანაგრძნობას, მხარდაჭერას, დახმარებას). მხატვრული ნაწარმოები და ოსტატურად გამოთქმული ფრაზა ზრდის ბავშვის დედა ენის სილამაზისადმი ფაქიზ დამოკიდებულებას. იგი ეხმარება მას გარესამყაროს სილამაზის აღქმაში, ამავე დროს უყალიბებს ბავშვს ეთიკურ-ზნეობრივ ნორმებს.
